Για την κομμουνιστική συμβολή στο Πρόγραμμα του ΣΥΡΙΖΑ

...οι αξίες του φεμινισμού και της οικολογίας μπορούν να συναντηθούν, αν και όχι χωρίς αντιφάσεις και εντάσεις, με αυτές της Αριστεράς. Μ' αυτό το δεδομένο, ποια πρέπει να είναι η συμβολή του κόκκινου;

Μια κομμουνιστική προσέγγιση αρχίζει με τη λογική του κόσμου της εργασίας, αρχίζει με τις κοινωνικές ανάγκες. Είναι γνωστό πως η διανεμητική αρχή σε μια κομμουνιστική κοινωνία ορίζει ότι όλοι προσφέρουν ανάλογα με τις ικανότητές τους, σε άλλους, ανάλογα με τις ανάγκες τους. Με άλλα λόγια, οι δικές σου ανάγκες σού δίνουν κάποια δύναμη πάνω στις δικές μου ικανότητες, ενώ η καπιταλιστική αρχή προτάσσει το αντίθετο: οι δικές σου ανάγκες μου δίνουν κάποια ισχύ (για κέρδος) σε σχέση με σένα. Η αρχή του κομμουνισμού, όμως, δεν ισχύει μόνο στον κομμουνισμό. Εκατομμύρια άνθρωποι έχουν αγωνιστεί για να εξασφαλίσουν κατά καιρούς θύλακες, για παράδειγμα, στη δημόσια υγεία και την παιδεία, όπου άτομα ανταποκρίνονται στις ανάγκες των άλλων, όχι πάνω στη βάση της ικανότητας πληρωμής (ή στη βάση του κοινωνικού στάτους ή κάποιας παρόμοιας αρχής), αλλά μόνο και μόνο επειδή αυτοί οι άλλοι έχουν κάποια ανάγκη. Η μαρξιστική θεωρία, όμως, λέει ότι τέτοιες θύλακες δύσκολα επιβιώνουν μακροπρόθεσμα σε μια καπιταλιστική κοινωνία, γιατί αποτελούν άρνηση της λογικής του κεφαλαίου. Έτσι, από τη σκοπιά του κομμουνισμού, ο στόχος είναι ξεκάθαρος: η γενίκευση της κομμουνιστικής αρχής σε όσο πιο πολλούς τομείς γίνεται. Και, βέβαια, ένα τέτοιο πρόταγμα ταιριάζει πολύ καλά με την οικολογική αναβάθμιση των σχέσεών μας με τη φύση ή τη φεμινιστική αναβάθμιση των σχέσεων μεταξύ των ατόμων.

Αυτή η συμπόρευση υπάρχει όχι μόνο στους στόχους αλλά και στα μέσα της πολιτικής. Και οι τρεις συμβολές εκτιμούν τον ρόλο της συμμετοχής και των δημοκρατικών λειτουργιών ως αυτοσκοπό. Για τις σχέσεις μας και τις ανάγκες μας πρέπει να αποφασίσουμε εμείς οι ίδιοι. Αλλά, όπως είδαμε και στο προηγούμενο άρθρο, σε σχέση με την πρόταση για μια σημαντική αύξηση των δημοσίων αγαθών, το αναμενόμενο είναι το κεφάλαιο να πολεμήσει τέτοιες πρωτοβουλίες όποτε, και όταν, έχει την πολιτική δύναμη: δεν μπορεί, μακροπρόθεσμα, να συμβιβαστεί με την ιδέα ότι όλο και μεγαλύτερο κομμάτι των πόρων θα διανέμονται από δημόσιους, και άλλους συλλογικούς, θεσμούς, μέσα από δημοκρατικές διαδικασίες. Άρα, αυτοί οι θεσμοί δεν αποτελούν μόνο αυτοσκοπό, αλλά σημαντικές πρακτικές που συμβάλλουν στην αναγκαία αλλαγή των κοινωνικών συσχετισμών.

Όπως λέει ο Suchting, στο έργο του Μαρξ διακρίνουμε τρεις κάπως διαφορετικές προσεγγίσεις -- και οι τρεις χρήσιμες. Η πρώτη, που βρίσκουμε συχνότερα στον νεότερο Μαρξ, αλλά, νομίζω, ποτέ δεν εγκατέλειψε πλήρως, σχετίζεται με την ανθρώπινη φύση, τις ικανότητες των ανθρώπων και το πώς αυτές θα μπορούν κάποτε να εκφραστούν πλήρως. Η δεύτερη, που χαρακτηρίζει πιο πολύ το Κεφάλαιο, σχετίζεται με την έμφαση στις δομές που επηρεάζουν την ανθρώπινη δράση μέσα σε μια συγκεκριμένη κοινωνία και οικονομία. Αν η πρώτη "μπατάρει" προς τον ατομικισμό, η δεύτερη αποτελεί μια καθαρά ολιστική προσέγγιση.
Υπάρχει και μια τρίτη προσέγγιση που, παρότι ολιστική, αφήνει χώρο για την ανθρώπινη δράση, δίνοντας έμφαση στις πρακτικές των ατόμων, τις οποίες μπορούμε να τις δούμε σαν "τεχνολογίες δράσης": τα άτομα μέσα από διαφορετικές πρακτικές μπορούν να αλλάξουν τη φύση και την κοινωνία και, συγχρόνως, τον εαυτό τους. Όταν προωθούμε τον συμμετοχικό προϋπολογισμό, τη συμμετοχή των συνδικάτων στη διαχείριση των ταμείων τους ή τον δημοκρατικό προγραμματισμό των δημόσιων επενδύσεων, προωθούμε πρακτικές που αλλάζουν όχι μόνο την κατανομή των πόρων, αλλά και τις συνειδήσεις. Τα άτομα, μέσα από τέτοιες πρακτικές, αρχίζουν να οριοθετούν διαφορετικά τα πράγματα και να αξιολογούν αλλιώς τις συλλογικές λύσεις σε σχέση με τις ατομικές ή συνειδητοποιούν σταδιακά ότι, αντί μια ατελείωτη συσσώρευση του κεφαλαίου, χρειαζόμαστε να επενδύουμε στις σχέσεις μας (στον χώρο δουλειάς, την κοινότητα, το σπίτι) και στη σχέση μας με τη φύση. Η αλλαγή συνείδησης δεν συμβαίνει με επιφοίτηση, αλλά μέσα από πρακτικές, κάτι που καταλαβαίνουν πολύ καλά οι αντίπαλοί μας -- γι' αυτό τα τελευταία είκοσι χρόνια έχουν πολεμήσει όλες τις συλλογικές πρακτικές, είτε στα συνδικάτα είτε στο δημόσιο πανεπιστήμιο.

Τι σημαίνουν όλα αυτά για τη στρατηγική και το πρόγραμμα της Αριστεράς; Ο Γεράσιμος Μοσχονάς (Τα Νέα, 21.11.08) υποστηρίζει ότι η ιδέα του σοσιαλισμού ποτέ δεν είχε μικρότερη απήχηση στον κόσμο της Ευρώπης, και έτσι μια εμμονή σήμερα σ' αυτή δεν θα μπορούσε παρά να μας αποκόψει από σημαντική μερίδα του πληθυσμού. Νομίζω ότι αυτή η θεώρηση αποτελεί κακή συμβουλή για τον ΣΥΡΙΖΑ και το πρόγραμμά του – το λέω ξέροντας ότι ο ίδιος συγγραφέας μάς έχει συνηθίσει σε πολλές καλές, και χρήσιμες, αναλύσεις για τη δική μας Αριστερά. Ας θυμηθούμε ότι η σοσιαλδημοκρατική ηγεμονία της μεταπολεμικής περιόδου δεν βασίστηκε μόνο σε μεγάλες κινητοποιήσεις, στην απειλή του σοβιετικού μπλοκ, στην ελκυστικότητα των κομμουνιστικών κομμάτων και στη σχεδόν συνολική αμφισβήτηση της ιδεολογίας των κυρίαρχων τάξεων του Μεσοπολέμου. Βασίστηκε στην ιδέα ότι ο σοσιαλισμός, με την μια ή την άλλη μορφή, αποτελούσε το μέλλον του κόσμου. Ας θυμηθούμε, επίσης, ότι η νεοφιλελεύθερη αντεπίθεση άρχισε με τη σχεδόν συνολική αμφισβήτηση των ιδεών της σοσιαλδημοκρατικής συναίνεσης. Στις αρχές του 1960 ο Μ. Φρίντμαν, ο Φρ. Χάγιεκ, ο Λ. Στράους και ο Κ. Σμιτ αποτελούσαν περιφερειακές, συχνά γραφικές, φιγούρες. Εκείνη την εποχή οι ιδέες του μικρού κράτους, της ανισότητας ως μηχανισμού κινήτρων για τους φτωχούς, της ανεργίας για την πειθάρχηση των εργαζομένων και όλο το οπλοστάσιο ιδεών που γνωρίζουμε πια καλά είχαν εξαιρετικά μικρή απήχηση στους Ευρωπαίους. Από νεοφιλελεύθερη σκοπιά, η συμβουλή να τα αφήσουν όλα αυτά, εστιαζόμενοι σε ό,τι είχε απήχηση δεν νομίζω ότι θα έθετε τη βάση για αυτό που είδαμε μετά το 1980.

Δεν αμφισβητώ ότι το "Θέλουμε έναν καλύτερο κόσμο" έχει μεγαλύτερη απήχηση, γιατί "ως πολυσυλλεκτικό, δεν αναφέρεται στον σοσιαλισμό". Αλλά η κομμουνιστική συμβολή στο πρόγραμμα του ΣΥΡΙΖΑ βρίσκεται ακριβώς εδώ. Πρώτον, γιατί η θεωρία μας δεν βασίζεται μόνο στο τι είναι επιθυμητό, αλλά στην ανάλυση όλων των θεσμών και μηχανισμών που εμποδίζουν την εδραίωση αυτού του καλύτερου κόσμου, συμπεριλαμβάνοντας και τους ιδεολογικούς μηχανισμούς που παρουσιάζουν τον κομμουνισμό ως ανεπίκαιρο, ανεφάρμοστο κλπ. Δεύτερον, γιατί μπορούμε, και έχουμε την αυτοπεποίθηση, να κάνουμε προτάσεις για το σήμερα, ακριβώς επειδή παίρνουμε έμπνευση από το αύριο, δηλαδή την κομμουνιστική αρχή που ανέλυσα παραπάνω. Συλλογικές λύσεις, όπως ο συμμετοχικός προϋπολογισμός ή νέα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα που θα ελέγχουν συνδικάτα και κοινωνικά κινήματα, από τη μια δίνουν λύση στα τωρινά προβλήματα (την αδιαφάνεια και τη διαφθορά στην Τοπική Αυτοδιοίκηση στην πρώτη περίπτωση, την οικονομική κρίση στη δεύτερη), και συγχρόνως συνδέονται με μια μακροπρόθεσμη στρατηγική σοσιαλιστικού μετασχηματισμού. Την ίδια στιγμή, αποτελούν πρακτικές που επιτρέπουν τον κόσμο να βλέπει την πραγματικότητα αλλιώς. Τρίτον, η κομμουνιστική συμβολή αναδεικνύει την πολιτική στρατηγική του μετασχηματισμού με μια ρεαλιστική θεώρηση των σημαντικών αντιδράσεων που μια τέτοια στρατηγική θα προκαλέσει. Κατανοεί, δηλαδή, τη σημασία της αλλαγής των κοινωνικών συσχετισμών.

Τα τελευταία τρία σημεία δεν σημαίνουν ότι όλα είναι λυμένα. Κάθε άλλο, και ο κόσμος του ΣΥΡΙΖΑ έχει μπροστά του μια μεγάλη γκάμα θεμάτων για συζήτηση. Ποιους μηχανισμούς αμφισβητείς ως προτεραιότητα σε ένα πρόγραμμα περιόδου; Ποιες πρακτικές μπορείς να προτείνεις που θα λειτουργήσουν με τον τρόπο που περιέγραψα; Ποια πολιτική στρατηγική μεγιστοποιεί τις δικές σου δυνάμεις και φέρνει τον αντίπαλο σε δύσκολη θέση; Υπάρχουν πολλά, μα πάρα πολλά, τέτοια ερωτήματα. Η αυτοπεποίθηση που προέρχεται από την κόκκινη συμβολή δεν βασίζεται στην παράκαμψη τέτοιων ερωτημάτων, αλλά σε μια πιο ρεαλιστική αναγνώριση της συμβολής και των τριών χρωμάτων στον καλύτερο κόσμο που πολλοί και πολλές οραματίζονται, και μια ακόμα πιο ρεαλιστική θεώρηση για τους φραγμούς σε μια τέτοια εξέλιξη.

του Ευκλειδη Τσακαλωτου, από την ΑΥΓΗ.
Ο Ευκλείδης Τσακαλώτος διδάσκει στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών