Το Χωροταξικό του Τουρισμού: Στόχος η βιώσιμη ανάπτυξη ή η ενίσχυση του κατασκευαστικού τομέα;

Όπως κάθε Σχέδιο, έτσι και το Χωροταξικό Σχέδιο (ΧΣ) του Τουρισμού, αποτελεί ένα μέσο, ένα εργαλείο, για την επίτευξη ενός ή περισσότερων στόχων. Έρχεται, αφού έχει διαπιστώσει μια σειρά από προβλήματα που δεν επιτρέπουν την επίτευξη των στόχων αυτών, να παρέμβει με συγκεκριμένα μέτρα για να τα αντιμετωπίσει τα προβλήματα και να πλησιάσει τους στόχους. Βασικό μέλημα του άρθρου είναι να εξετάσει την συνέπεια μεταξύ διαπιστωμένων προβλημάτων και στόχων από τη μια και των προτεινόμενων μέτρων από την άλλη.

Ερώτημα 1ο : Ποια τα προβλήματα του ελληνικού τουρισμού, ποιοί οι στόχοι και πως είναι διατυπωμένοι; Διαβάζοντας την εισαγωγή και τα δύο πρώτα άρθρα του σχεδίου της Κοινής Υπουργικής Απόφασης (ΚΥΑ) βλέπουμε να αναφέρονται μια σειρά από σωστές διαπιστώσεις περί κυριαρχίας του μαζικού τουρισμού, περιβαλλοντικής υποβάθμισης, υψηλής εποχικότητας, χαμηλής ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών, κυριαρχίας του αεροπλάνου κλπ. Εξίσου ικανοποιητική είναι και η περιγραφή των στόχων μια και αναφέρεται στην αειφόρο και ισόρροπη ανάπτυξη, στην ανάδειξη των φυσικών, πολιτιστικών, οικονομικών και κοινωνικών ιδιαιτεροτήτων των περιφερειών, στην ποιοτική περιβαλλοντική αναβάθμιση, στη θεματική, χρονική και χωρική διεύρυνση της τουριστικής δραστηριότητας, στην ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας του Ελληνικού τουριστικού προϊόντος, στη βελτίωση της απόδοσής του, στη διασύνδεσή του με τους άλλους τομείς της οικονομίας.

Ερώτημα 2ο: Ποιά μέτρα πολιτικής υιοθετούνται για την ικανοποίηση των παραπάνω στόχων; Θα μπορούσαν να ταξινομηθούν στις παρακάτω ομάδες και αφορούν:
- Παροχή γενικών κατευθύνσεων χωρικής οργάνωσης με βάση την κατάταξη των περιοχών σε αναπτυγμένες και μη τουριστικές, μητροπολιτικές, νησιωτικές, ορεινές, προστατευόμενες κλπ,
- Όρους δόμησης για την ανέγερση τουριστικών εγκαταστάσεων εντός και εκτός οικισμών με διαφοροποιήσεις ανάλογα με το επίπεδο ανάπτυξης,
- Παροχή γενικών κατευθύνσεων για την ανάπτυξη ειδικών μορφών τουρισμού,
- Παροχή γενικών κατευθύνσεων για αντιμετώπιση προβλημάτων σχετικά με τις ειδικές και γενικές τεχνικές υποδομές όπως δίκτυα μεταφορών, διαχείριση απορριμμάτων και νερού, τηλεπικοινωνίες, υποδομές υγείας κλπ,
- Παροχή γενικών κατευθύνσεων για την αντιμετώπιση προβλημάτων που προκύπτουν από ανταγωνιστικές χρήσεις γης,
- Θεσμοθέτηση των «σύνθετων και ολοκληρωμένων τουριστικών υποδομών σταθερού παραθερισμού» ως νέου τύπου τουριστικών εγκαταστάσεων,
- Σχέδιο δράσης για τη προσαρμογή του υφιστάμενου θεσμικού πλαισίου στις διατάξεις του προτεινόμενου ΧΣ.

Ερώτημα 3ο: Πως τα προτεινόμενα μέτρα πολιτικής αντιμετωπίζουν τα προβλήματα του τουρισμού όπως επισημαίνονται στο Χ.Σ;. Θα βελτιωθούν οι οικονομικές και οι περιβαλλοντικές επιδόσεις του τουρισμού, ώστε να συμβάλει στη βιώσιμη ανάπτυξη της χώρας; Όμως τι σημαίνουν οι έννοιες αυτές και πως επιτυγχάνονται οι στόχοι;

Βελτίωση της οικονομικής απόδοσης του τουρισμού: αυτό θεωρητικά επιτυγχάνεται με αύξηση της ημερήσιας και της συνολικής δαπάνης των τουριστών (με αύξηση της μέσης διάρκειας παραμονής και της πληρότητας των υφιστάμενων μονάδων) και όχι από την μεγιστοποίηση του αριθμού των τουριστών (και επομένως αύξηση των εγκαταστάσεων) που αποτελεί εδώ και χρόνια τον μοναδικό στόχο εθνικών και τοπικών αρχών. Αυτό επιτυγχάνεται μέσα από ποιοτική αναβάθμιση και διαφοροποίηση του προσφερόμενου προϊόντος, με ανάπτυξη μορφών τουρισμού ειδικού ενδιαφέροντος που βασίζονται σε εξειδικευμένες δραστηριότητες με τις οποίες ο τουρίστας επιλέγει να ασχοληθεί κατά το ταξίδι του. Οι δραστηριότητες αυτές μπορεί να είναι η ανακάλυψη της φύσης του προορισμού, η παρακολούθηση πουλιών κλπ (φυσιολατρικός τουρισμός), η ανακάλυψη των πολιτιστικών χαρακτηριστικών του όπως μνημεία, γλώσσα, κουζίνα, χορός, μουσική, καλλιτεχνική παραγωγή κλπ (πολιτιστικός τουρισμός), η σωματική άσκηση, η ιστιοπλοΐα, η ορειβασία, η κατάδυση (αθλητικός τουρισμός), η παρακολούθηση συνεδρίου (συνεδριακός τουρισμός), η σωματική και ψυχική ευεξία (ιαματικός τουρισμός – τουρισμός ευεξίας) και πολλές άλλες που πρέπει να βασίζονται στα ειδικά χαρακτηριστικά κάθε περιοχής. Η ύπαρξη ειδικών υποδομών και εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού είναι απαραίτητες προϋποθέσεις για την παροχή των υπηρεσιών αυτών.

Πώς συμβάλλουν οι προτεινόμενες ρυθμίσεις του Χ.Σ. σ’ αυτό; Μέσα από την παροχή γενικών κατευθύνσεων για ποιοτική αναβάθμιση του τουρισμού και την ανάπτυξη ειδικών μορφών τουρισμού; Οι κατευθύνσεις αυτές δεν διαφοροποιούνται σε τίποτα από όσα γράφονται και εξαγγέλλονται χρόνια τώρα, αλλά δεν υλοποιούνται. Άλλωστε καμία σχετική δέσμευση για υλοποίηση δεν αναλαμβάνεται από το Υπουργείο στο προτεινόμενο πρόγραμμα δράσης (άρθρο 11). Όμως, χωρίς δέσμευση και άμεση εμπλοκή του κράτους πως θα αναδειχθούν οι πραγματικά πλούσιοι φυσικοί και πολιτιστικοί πόροι της χώρας; Πως θα στραφεί το ενδιαφέρον των τουριστών μακριά από το προϊόν «ήλιος και θάλασσα», όταν μόνο αυτό προσφέρουμε; Αν όλη η προσπάθεια αφορά στην ανάπτυξη του τουρισμού γκολφ, θα πρέπει να υπογραμμιστεί εδώ ότι δεν διαθέτουμε τους σχετικούς πόρους (πεδινά εδάφη και νερό), ενώ η ανάπτυξη τουρισμού γκολφ δεν προκαλεί αξιοποίηση ενός ιδιαίτερου χαρακτηριστικού της χώρας μας που θα επέτρεπε να ξεχωρίσουμε από τους ανταγωνιστές μας όπως απαιτούν οι βασικές αρχές της οικονομίας.

Αντίθετα, το Χ.Σ. αναφέρεται ρητά στους όρους δόμησης καταλυμάτων σε όλες τις περιοχές της χώρας (ακόμη και σε ακατοίκητες βραχονησίδες), ενώ αναλαμβάνει να θεσμοθετήσει (και να επιδοτήσει) την παραθεριστική κατοικία μέσα στα τουριστικά συγκροτήματα. Ποιους από τους εκφρασμένους αρχικούς στόχους του Χ.Σ. εξυπηρετεί η πολιτική αυτή;
- τη διαφοροποίηση του τουριστικού προϊόντος; Σε καμία περίπτωση εφόσον η πολιτική παραμένει προσκολλημένη στο κατάλυμα ταυτίζοντας το με το προϊόν του ήλιου και της θάλασσας.
- την αναβάθμιση των προορισμών; Ούτε, αφού επιμένει να αγνοεί την αναγκαιότητα για ολοκληρωμένες παρεμβάσεις στο χώρο και στα υπάρχοντα καταλύματα και να πριμοδοτεί την δημιουργία νέων.
- την αύξηση της τουριστικής δαπάνης; Σε καμία περίπτωση και αυτό για πολλούς λόγους όπως ότι (α) η αύξηση της προσφοράς κλινών σε περίοδο όπου η ζήτηση δεν αυξάνει, οδηγεί σε συμπίεση τιμών, (β) η αύξηση του αριθμού των μεγάλων συγκροτημάτων χωρίς συνοδευτικά μέτρα κινδυνεύει να οδηγήσει στην ακόμη μεγαλύτερη αύξηση των συμβολαίων «all inclusive», με ό,τι αυτό συνεπάγεται σε παρεχόμενη ποιότητα και σε έσοδα, (γ) η δαπάνη των παραθεριστών στον προορισμό είναι κατά πολύ χαμηλότερη από εκείνη των αντίστοιχου επιπέδου τουριστών.
- τη σύνδεση του τουρισμού με την τοπική οικονομία; Τα μεγάλα συγκροτήματα πολύ σπάνια προμηθεύονται από την τοπική αγορά, ενώ συχνά δεν προμηθεύονται καν από την ελληνική αγορά. Αυτό θα ισχύει 100% για τα συγκροτήματα που θα χτιστούν σε ακατοίκητες βραχονησίδες, αφού δεν υπάρχει ούτε τοπική οικονομία, ούτε τοπική κοινωνία!!!! Αλήθεια ποιους εργαζόμενους σκοπεύουν να εγκαταστήσουν στα ερημονήσια για να δουλέψουν στις μονάδες αυτές;
- την ανάδειξη των τοπικών ιδιαιτεροτήτων και της τοπικής αρχιτεκτονικής; Τα μεγάλα συγκροτήματα συχνά έχουν έναν κοσμοπολίτικο χαρακτήρα και είναι εντελώς αποκομμένα από τον περιβάλλοντα χώρο τους.
- την καλύτερη χρονική κατανομή των τουριστών και των παραθεριστών; Αν κρίνει κανείς από τα νεκρά συγκροτήματα που συναντά εκτός τουριστικής περιόδου σε χώρες όπως η Ισπανία –όταν αυτά βρίσκονται μακριά από πόλεις που κατοικούνται όλο το χρόνο από ιθαγενείς- μάλλον δεν θα πρέπει να περιμένει θεαματικά αποτελέσματα.
- την αύξηση του ΑΕΠ; Ο συνυπογράφων Υπουργός Οικονομίας και Οικονομικών θα έπρεπε να γνωρίζει ότι η παραθεριστική κατοικία δημιουργεί όχι πραγματικό ΑΕΠ αλλά τεκμαρτό (κάτι σαν φούσκα), ενώ βοηθά στην εξάπλωση της παραοικονομίας μέσα από μη δηλωμένες εκμισθώσεις. Εκτός αν ενδιαφέρεται μόνο για την (βραχυπρόθεσμη) τόνωση του κατασκευαστικού τομέα και για εισπράξεις της εφορίας από τις υπεραξίες που δημιουργούνται από τις μεταβιβάσεις της γης (από ότι δηλώνεται βέβαια) και όχι ως οφείλει για την μακροπρόθεσμη βιώσιμη ανάπτυξη.
- την αύξηση και την ποιοτική αναβάθμιση της απασχόλησης; Στον τουριστικό τομέα, στον κατασκευαστικό ή στο εμπόριο; Ας πουν δημόσια αν στοχεύουν στην ποιοτική αναβάθμιση του ανθρώπινου δυναμικού, ώστε η Ελλάδα να αποκτήσει ανταγωνιστική οικονομία βασισμένη στη γνώση και στις δεξιότητες ή προτιμούν τους ανειδίκευτους εργάτες και υπαλλήλους προσπαθώντας να φτιάξουν μια «low cost» οικονομία.

Βελτίωση της περιβαλλοντικής απόδοσης του τουρισμού: ο τουρισμός –όπως και κάθε άλλη δραστηριότητα- καταναλώνει πόρους όπως έδαφος, νερό, ενέργεια και παράγει υγρά και στερεά απόβλητα, ατμοσφαιρικούς ρύπους και θόρυβο «πιέζοντας» τα αποθέματα των φυσικών πόρων, υποβαθμίζοντας το τοπίο, το αστικό περιβάλλον και γενικότερα τη ποιότητα ζωής μας.
Η κατανάλωση εδάφους (χώρου) από την κατασκευή τουριστικών μονάδων και άλλων εγκαταστάσεων απαραίτητων για τον τουρισμό, αποτελεί τη σοβαρότερη πίεση δεδομένου ότι είναι μόνιμη (ότι «τσιμεντοποιείται» δεν ξαναγίνεται φύση) επηρεάζοντας αρνητικά τη χλωρίδα, την πανίδα, τα υπόγεια νερά, το αστικό περιβάλλον (για εντός οικισμού κατασκευές), το τοπίο (για τις εκτός οικισμού), τις παραλίες και τα άλλα ευαίσθητα οικοσυστήματα. Αντίθετα, η κατανάλωση των άλλων πόρων και η παραγωγή αποβλήτων εξαρτάται από τη συμπεριφορά των τουριστών.
Το Χ.Σ., ενώ παραδέχεται ως υπαρκτή τη περιβαλλοντική υποβάθμιση, αντιμετωπίζει όλα τα στοιχεία του περιβάλλοντος ως ανεξάντλητους πόρους χωρίς ευρύτερες επιπτώσεις, ενώ απουσιάζει παντελώς από τη συλλογιστική του κειμένου η έννοια της φέρουσας ικανότητας, δηλαδή του πόσους τουρίστες και παραθεριστές αντέχει μια περιοχή.
Έχουμε να θέσουμε μια σειρά από ερωτήματα που δεν έχουν μέχρι σήμερα απαντηθεί:
- θεωρεί το ΥΠΕΧΩΔΕ ότι η εκτός οικισμού δόμηση δεν έχει επιπτώσεις; Πότε θα την καταργήσει μαζί με τις κάθε είδους παρεκκλίσεις (πχ. παρόδια δόμηση) που έχουν τραυματίσει -ορισμένες φορές ανεπανόρθωτα- το ελληνικό τοπίο;
- θεωρεί το ΥΠΕΧΩΔΕ ότι η παραθεριστική κατοικία καταναλώνει λιγότερους πόρους (και ιδιαίτερα έδαφος) από την τουριστική εκμετάλλευση και γι’ αυτό την προωθεί; Πόσα τετραγωνικά μέτρα αντιστοιχούν σε κάθε παραθεριστή και πόσες μέρες το χρόνο τα χρησιμοποιεί;
- θεωρεί το ΥΠΕΧΩΔΕ ότι οι μονάδες πολυτελείας είναι περιβαλλοντικά περισσότερο «καθαρές» από εκείνες των χαμηλότερων κατηγοριών και τις προωθεί και σε περιοχές που αποδεδειγμένα έχουν ανεπάρκεια πόρων όπως τα νησιά;
- θεωρεί το ΥΠΕΧΩΔΕ ότι ένα μικρό νησί μπορεί να «σηκώσει» πολλές ξενοδοχειακές μονάδες των 100 κλινών χωρίς να δημιουργηθούν προβλήματα πχ. στην επάρκεια του πόσιμου νερού;
- θεωρεί το ΥΠΕΧΩΔΕ ότι η έννοια της φέρουσας ικανότητας δεν αποτελεί εργαλείο χωροταξικού σχεδιασμού και ότι οι περιοχές έχουν άπειρη χωρητικότητα σε δραστηριότητες και ειδικά σε τουριστικές μονάδες;
- θεωρεί το ΥΠΕΧΩΔΕ ότι η δημιουργία τουριστικών συγκροτημάτων μέσα σε προστατευόμενες περιοχές NATURA αποτελεί απαραίτητο στοιχείο του σχεδίου προστασίας τους;
- θεωρεί το ΥΠΕΧΩΔΕ ότι η δημιουργία γηπέδων γκολφ σε περιοχές που κινδυνεύουν από ερημοποίηση ότι θα αναστρέψει αυτή την εξέλιξη;
- θεωρεί το ΥΠΕΧΩΔΕ πολυτέλεια την εφαρμογή εργαλείων εξοικονόμησης πόρων όπως ενέργεια και νερό μέσα από την προώθηση σχεδίων «Περιβαλλοντικής Διαχείρισης και Συστημάτων Ελέγχου» – EMAS και ISO και για το λόγο αυτό τόσα χρόνια δεν τα προωθεί;

Δυστυχώς το Χωροταξικό Σχέδιο για τον Τουρισμό που ετοιμάζεται να υιοθετήσει το ΥΠΕΧΩΔΕ παρά τις σφοδρές αντιδράσεις όλων των ενδιαφερόμενων μερών δεν αντέχει σε καμία κριτική και πρέπει να αποσυρθεί. Και επειδή η Ελλάδα έχει άμεση ανάγκη από ένα Χ.Σ. προτείνεται όπως το πόνημα της μελετητικής ομάδας που είχε αναλάβει να φτιάξει τις προτάσεις να αποτελέσει βάση για ουσιαστικό διάλογο και επιστημονική αξιολόγηση των προβλεπόμενων επιπτώσεων του στη βιώσιμη ανάπτυξη της χώρας.
Κύριος στόχος θα πρέπει να αποτελεί η επανάχρηση και η αναβάθμιση του υφιστάμενου αποθέματος κτισμάτων και όχι η αδιάκοπη επέκταση της δόμησης. Πρέπει να δοθεί έμφαση στην ποιότητα και όχι στην ποσότητα. Πρέπει να αποφασίσουμε ως κοινωνία μεταξύ της Βιώσιμης Ανάπτυξης και του Real Estate.



Γιάννης Σπιλάνης
Οικονομολόγος – Περιφερειολόγος
Επίκουρος Καθηγητής
Τμήμα Περιβάλλοντος
Πανεπιστήμιο Αιγαίου